Czas na Gdańsk. Miałam z nim trochę kłopotów, bo jak na paru stronach zawrzeć tysiącletnią historię miasta i niemal tyle samo zabytków? Zdecydowałam, że opiszę kilka miejsc, budowli i pomników, ale takich, które dadzą wyobrażenie o dziejach Gdańska. Będzie to więc szybki bieg przez wieki – tak szybki, jak bieg przez płotki.

 

Gród nad Bałtykiem istniał już za czasów Mieszka I, ale to książę Świętopełk II Wielki nadał mu prawa miejskie. W 2010 roku gdańszczanie wystawili mu pomnik. Średniowieczny wódz, przysłaniając oczy dłonią, patrzy w dal, w świetlaną przyszłość. Nie pomylił się. W ciągu kilku wieków Gdańsk stał się jednym z najważniejszych i najbogatszych miast hanzeatyckich.  

 

 

Gdy Świętopełk umarł, jego zwłoki wystawiono w drewnianym kościółku. W 1343 roku położono tam kamień węgielny pod nową świątynię – dzisiejszy kościół Mariacki. Jego budowa i przebudowy trwały sto sześćdziesiąt lat. Żeby zebrać fundusze, co trzy lata urządzano odpusty, podczas których – za przyzwoleniem duchowieństwa – handlowano dobrymi uczynkami. Zajęci gromadzeniem fortun gdańszczanie nie mieli czasu na czynienie dobra. Szlachetne uczynki kupowali więc od świętych, a pieniądze szły na budowę świątyni. Powstał największy ceglany kościół w Europie. Gdyby gdańszczanom udało się dokończyć budowę dzwonnicy, byłby też najwyższy. Najwyraźniej jednak przestali grzeszyć albo zaczęli skąpić grosza. W rezultacie dzwonnica, która według planów miała liczyć sto sześćdziesiąt metrów, ma ich tylko siedemdziesiąt siedem i pół. Można się na nią wspiąć i popatrzeć na miasto.  

 

 

Wnętrze kościoła poraża ogromem. W czasie, gdy świątynię budowano, w Gdańsku mieszkało o połowę mniej ludzi, niż mogłoby zmieścić się w jej wnętrzu. Przez lata w kościele nagromadziło się mnóstwo dzieł sztuki. Wśród nich zegar astronomiczny zbudowany w XV wieku przez Hansa Düringera. Podobno umiał podać dokładną datę i godzinę śmierci każdego, kto o to zapytał. 

 

Legenda głosi, że gdy Düringer wybierał się do Niemiec, by zbudować podobny zegar, gdańszczanie oślepili go, żeby żadne inne miasto nie mogło poszczycić się takim cudem techniki. Po pewnym czasie zegar się zepsuł. Düringera poproszono, by go naprawił. Ten uderzył młotem w mechanizm zegara i, przeklinając gdańszczan, spadł na posadzkę kościoła. Mistrz i jego dzieło zakończyli żywot. 

 

Położenie Gdańska sprzyjało jego rozwojowi. Od średniowiecza u brzegu Motławy działał port morski – podstawowe źródło bogactwa miasta. Z głębi Rzeczypospolitej na barkach do Gdańska płynęły ziarno, sól, żelazo, które przeładowywano na statki i wysyłano w świat. Podnoszenie ciężkich ładunków ułatwiał dźwig portowy zwany Żurawiem. Pierwszy stanął w połowie XIV wieku. Współczesny to powojenna rekonstrukcja. Trudno w to uwierzyć. Poczerniałe deski sugerują, że Żuraw jest bardziej leciwy.  

 

 

  

 

W Żurawiu stosowano napęd nożny: dwa ogromne bębny wprawiali w ruch chodzący wewnątrz – niczym chomiki – więźniowie. Dreptali tak od świtu do zmierzchu, od wczesnej wiosny do później jesieni. Dzięki nim Żuraw był w stanie unieść ładunek ważący kilka ton. Po śmierci ostatniego mistrza dźwigowego we wnętrzu Żurawia siedzibę znalazły fabryka pantofli i zakład fryzjerski. Dziś jest w nim muzeum.

  

Nad Motławą ciągnie się Długie Pobrzeże, które od prawie ośmiuset lat na dwa sierpniowe tygodnie biorą we władanie kupcy. Trwa słynny Jarmark Dominikański, któremu początek dał odpust na świętego Dominika. 

 

Dominikanie sprawowali, i wciąż sprawują, pieczę nad kościołem pw. świętego Mikołaja – patrona kupców i morskich wędrowców. Jest to jedyna w Gdańsku świątynia, która nie została zniszczona w 1945 roku i zachowała oryginalny czternastowieczny wygląd. Przypomina ogromną fortecę. 

 

 

W XIV wieku rozpoczęto też budowę innej świątyni, zwanej „Katarzynką”. Kościół pw. świętej Katarzyny nie miał szczęścia w ostatnim stuleciu: najpierw piorun, potem bombardowanie, wreszcie dekarze, którzy w 2006 roku zaprószyli ogień. Pożar stopił dach, jednak na szczęście ocalała dzwonnica, w której znajduje się unikatowy instrument – carillon koncertowy. Przypomina organy, tyle że zamiast piszczałek ma dzwony. Odlane z spiżu, mają stalowe serca połączone z klawiaturą. Uderza się w nią pięściami, a każde uderzenie wywołuje potężny dźwięk.  

 

  

 

W 1454 roku Kazimierz Jagiellończyk włączył Gdańsk do Rzeczypospolitej. Miasto zaczęło korzystać z licznych przywilejów potwierdzanych i rozszerzanych przez kolejnych władców. Przywileje te i korzystne położenie Gdańska przyczyniły się do wzrostu jego potęgi.  

 

Tej potęgi przez stulecia strzegła Twierdza Wisłoujście, położona przy kanale portowym. Pod koniec XV wieku postawiono ceglaną wieżę z latarnią, potem otoczono ją kręgiem kamieniczek z czerwonej cegły, w których mieszkały rodziny żołnierzy. Za kamieniczkami zbudowano wał o ścianach wzmocnionych murem. Twierdzę szturmował Stefan Batory, Szwedzi i wojska napoleońskie. Dziś straciła swą obronną funkcję, służy za zimowe legowisko nietoperzy.   

 

 

 

W złoty wiek Gdańska – właściwie dwa wieki: XVI i XVII – wkraczamy Złotą Bramą, przywodzącą na myśl rzymskie łuki triumfalne. Brama miała oczarować przybywających do miasta królów, zamorskich kupców i innych znamienitych gości.

 

 

Pełniła też funkcję obronną. Bramę zamykano przed zbuntowanym pospólstwem i plebsem. Patrycjat mógł czuć się bezpieczny, tym bardziej że na buntowników czekały lochy pobliskiej katowni. Katownię i Wieżę Więzienną zbudowano w XIV wieku. Na początku XVII wieku stanął przed nimi pręgierz. Stał na wysokiej platformie, by gapie – ku przestrodze – mogli oglądać wykonanie wyroku. Potem do pręgierza dołączyły dyby i szubienica. Skazańców przetrzymywano w celach Wieży Więziennej. Do dziś widoczne są inskrypcje wyryte przez nich na ścianach. Istniała też specjalna cela – głęboka na dziewięć metrów jama pełna żmij. Wrzucano do niej nieszczęśnika i czekano aż umrze z wycieńczenia. 

 

Złota Brama prowadzi na ulicę Długą i Długi Targ, które pełniły funkcję rynku. To tu toczyło się życie miasta, powstawały bogato zdobione kamienice. W jednej z nich mieszkał rajca miejski Jan Uphagen. W testamencie zabronił swym potomkom wprowadzania jakichkolwiek zmian w wystroju domu, dzięki czemu do dziś zachował on swój pierwotny charakter. Mieści się w nim Muzeum Domu Mieszczańskiego. 

 

W miejscu, gdzie ulica Długa przechodzi w Długi Targ, stoi Ratusz Głównego Miasta. Przez lata był siedzibą władz miasta. Zdobi go wspaniała wysmukła wieża, widoczna z najodleglejszych zakątków miasta. Na zwieńczeniu hełmu balansuje złocona statua Zygmunta Augusta. Gdańszczanie podziękowali w ten sposób królowi za wydanie dekretu tolerancyjnego zrównującego w prawach protestantów i katolików.

 

 

 

 

Tuż za ratuszem jest Dwór Artusa. Powstał jeszcze w XIV wieku jako siedziba bractw kupieckich. Miał służyć rozrywce i interesom. Tu najbogatsi kupcy dobijali targu i bawili się do białego rana. Było im wygodnie, bo nie szczędzili grosza na wyposażanie dworu, i ciepło, bo ogrzewał ich najwyższy na świecie piec: miał blisko jedenaście metrów. Zbudowano go z ponad pięciuset kafli. Mniej więcej na wysokości głowy był kafelek z płaskorzeźbą Dyla Sowizdrzała. Gości odwiedzających Dwór Artusa zachęcano do mierzenia ramionami szerokości pieca. Nieświadomi żartu goście obejmowali piec i całowali Sowizdrzała w odsłonięty tyłek. Piec stoi do dziś.   

 

 

Dwór stanowi tło najbardziej znanego gdańskiego pomnika – Neptuna, nagiego boga mórz z trójzębem w ręku. Tak naprawdę bóg nie całkiem jest nagi. Jakiś czas temu stwierdzono, że sieje zgorszenie i zasłonięto mu to i owo rybim ogonem – marynistyczną wersją figowego listka. Neptun jest najstarszym gdańskim pomnikiem. Przez stulecia marynarze dziękowali mu za szczęśliwy powrót do domu. Dziś Neptuna oblegają turyści. Niektórzy czekają na dzień, w którym z fontanny zamiast wody tryśnie gdańska złota wódka. Ponoć dzieje się tak raz na sto lat.  

 

 

Obok Dworu Artusa stoi kamienica z owalnym okienkiem na szczycie. Co jakiś czas okienko się otwiera i wygląda miła panienka. Panienka z okienka kłania się zgromadzonym i znika. Koniec bajki. Porcelanowa lalka i mechanizm, dzięki któremu pozdrawia wielbicieli, kosztowały władze Gdańska tyle co domek jednorodzinny. 

 

W XVI wieku zbudowano Ratusz Staromiejski, który służył nie tylko rajcom Rady Starego Miasta, ale też nowożeńcom. W ratuszu organizowano szczególnie uroczyste wesela zamożnych gdańszczan. Budynek szczęśliwie przetrwał wojnę i czasy wyzwolenia, może dlatego, że stacjonowało w nim radzieckie dowództwo. Miał dużo szczęścia, bo rok 1945 okazał się tragiczny dla Gdańska. Armia Czerwona zniszczyła dziewięćdziesiąt procent zabytków miasta.  

 

 

Przed ratuszem siedzi Jan Heweliusz i obserwuje ciała niebieskie, które namalowano na murze sąsiedniej kamienicy. Za życia wielki uczony nie tylko patrzył w gwiazdy, warzył też piwo. Jan III Sobieski zwolnił jego browary od płacenia podatków, a wdzięczny astronom nadał jednej z dwunastu odkrytych przez siebie konstelacji nazwę Tarcza Sobieskiego.

 

 

Gdańsk był miastem postępowym i oświeconym. Schronienie znalazło w nim wielu prześladowanych za wiarę. Jednym z nich był neapolitański markiz Jan Bernard Bonifacio d'Oria. Pod koniec XVI wieku w pobliżu Rozewia rozbił się cudzoziemski statek. Wśród ocalonych był niewidomy starzec, który za wszelką cenę starał się odzyskać swoje skrzynie. Był w nich cały jego majątek – ponad tysiąc ksiąg. Przez czterdzieści lat markiz wędrował z nimi po świecie, szerząc idee reformacji. Osiadł w Gdańsku. Uratowany księgozbiór zapoczątkował zbiory Biblioteki PAN.    

 

 

W wieku XVII powstał najwspanialszy gdański dom – Złota Kamienica. Zdobi ją manierystyczna fasada ze złoconymi płaskorzeźbami. Fasadę wieńczą rzeźby ukazujące cnoty kardynalne: roztropność, sprawiedliwość, męstwo i umiarkowanie, a szczyt kamieniczki – posąg Fortuny. Fasada zachwyca, chociaż – jak twierdzą niektórzy – zdobią ją figury przeznaczone na tylną elewację. Te, które miały być od frontu, powstały we Florencji, ale zatonęły podczas podróży do Polski.  

 

 

Do północnej ściany kościoła Mariackiego przylega jedyna barokowa świątynia gdańskiej starówki – kaplica królewska. Została wzniesiona, wraz z przylegającymi do niej kamieniczkami, przez króla Jana III Sobieskiego. Strzegą jej cztery lwy, ochoczo ujeżdżane przez turystów. Dziwnie wygląda ta barwna kaplica przyklejona do surowego muru. 

 

 

Złote lata Gdańska przerwał potop szwedzki. Po 1793 roku miasto znalazło się w zaborze pruskim i przez lata było jednym z wielu prowincjonalnych ośrodków. Klęska Niemiec w I wojnie światowej obudziła nadzieje na przyłączenie Gdańska do Polski. Niestety, na mocy traktatu wersalskiego zyskał on status Wolnego Miasta pod opieką Ligi Narodów. 

 

Polsce przyznano na maleńkim skrawku ziemi – przyczółku Westerplatte – teren wojskowy, na którym mógł przebywać niewielki oddział żołnierzy. Nie wolno im było pokazywać się w mieście w polskich mundurach, by nie ranić uczuć Niemców. Pod koniec lata 1939 roku do portu zawinął pancernik Schleswig-Holstein. Przybył z „przyjacielską” wizytą, ale ustawił się tak, by 1 września mógł swobodnie ostrzeliwać polską placówkę. Według niemieckich przewidywań polscy żołnierze mieli poddać się po najwyżej dwunastu godzinach. W rzeczywistości bronili się siedem dni. Gdy dowódca placówki, major Henryk Sucharski, ogłosił kapitulację, Gustav Kleikamp, dowódca pancernika, oddał mu jego szablę w dowód uznania dla polskiej załogi. 

 

 

 

 

Z dawnych umocnień pozostały tylko ruiny koszar oraz wartownia numer 1. W 1966 roku na Westerplatte postawiono monument upamiętniający polską załogę. Niegdyś przepływające statki w hołdzie polskim żołnierzom opuszczały bandery, a nowożeńcy składali pod pomnikiem kwiaty. Czasy się zmieniły. Dziś młode pary przychodzą pod pomnik Poległych Stoczniowców. 

 

 

Warto wybrać się na Westerplatte, zwłaszcza gdy ma się dosyć gwarnego miasta. I dobrze udać się tam drogą morską, bo można zobaczyć port gdański i Twierdzę Wisłoujście. Popłynęłam nieco kiczowatą galerą. Wiało jak licho, ale było warto. Westerplatte to piękne, przejmujące miejsce. 

 

Kiedy po I wojnie światowej powstało Wolne Miasto Gdańsk, Polsce zapewniono nadzór nad komunikacją pocztową. Uroczyste otwarcie polskiej placówki w 1924 roku uświetniono wydaniem znaczka pocztowego. Stało się to przyczyną konfliktu między rządami Polski i Niemiec. Tragiczny finał nieporozumienia nastąpił 1 września 1939 roku. Zaatakowani przez Niemców pocztowcy bronili się przez czternaście dni. Upamiętnia ich pomnik Obrońców Poczty Polskiej – upadający listonosz podaje karabin bogini Nike. Niektórzy twierdzą, że jest odwrotnie.

 

 

Tuż obok gdańskiego dworca stoi ciekawy pomnik. Kilkoro dzieci czeka na pociąg, za chwilę opuszczą Gdańsk na zawsze – uciekną przed wojną. W 1939 roku władze Anglii zdecydowały się przyjąć żydowskie dzieci z terenów zagrożonych niemieckim napadem. Do września udało się przewieźć do Anglii ponad dziesięć tysięcy dzieci z różnych krajów Europy. Z Gdańska wyjechało ich ponad sto. W 2006 roku w Londynie stanął pomnik upamiętniający te wydarzenia, a kilka lat później – w Gdańsku. Co ciekawe, na obu dworcach – londyńskim i gdańskim – stoją te same dzieci. Twórcą ich postaci jest Frank Meisler, urodzony w Gdańsku rzeźbiarz, który był jednym z ocalonych. 

 

 

 

Po zakończeniu II wojny światowej Gdańsk zaroił się od repatriantów ze Wschodu. Razem z nimi, ze Lwowa, przyjechał dziewiętnastowieczny pomnik Jana III Sobieskiego. Były plany przerobienia postaci króla na Bohdana Chmielnickiego, przywódcy powstania przeciw Rzeczypospolitej, ale szczęśliwie nic z nich nie wyszło. Jan Sobieski siedzi dumnie na koniu na środku Targu Drzewnego.

 

 

Gdańsk to miasto niepokorne. W grudniu 1970 roku Rada Ministrów podjęła decyzję o podwyżce cen artykułów spożywczych. Odpowiedzą były strajki i manifestacje antyrządowe. Domagano się obniżenia cen oraz wolności słowa i utworzenia niezależnych związków zawodowych. Robotnicze wystąpienia przerodziły się w starcia zbrojne z milicją i wojskiem. Objęły całe Trójmiasto. Do najbardziej krwawych walk doszło w Gdyni. 

 

W sierpniu 1980 roku w Stoczni Gdańskiej ponownie wybuchł strajk. Jednym z postulatów stoczniowców było zbudowanie pomnika upamiętniającego zabitych przed dziesięciu laty. Pomnik Poległych Stoczniowców – trzy wysmukłe krzyże z kotwicami na szczycie – stanął kilka miesięcy później na placu przed stocznią. 

 

 

Najbardziej znana w Polsce brama to bez wątpienia brama numer 2 Stoczni Gdańskiej. W sierpniu 1980 roku zawisły nad nią warunki strajkujących stoczniowców. Dwadzieścia jeden postulatów wypisano węglem i czerwoną farbą na tablicach ze sklejki. Ich spełnienie przez władze państwa miało być warunkiem przerwania strajków. W październiku 2003 roku tablice znalazły się na Światowej Liście Programu UNESCO „Pamięć Świata”. Uznano je za „dokumentalne świadectwa ruchu społecznego, który, stosując pokojowe metody działania, przyczynił się do upadku systemu realnego socjalizmu i porządku jałtańskiego”.

 

 

Bramie numer 2 przywrócono wygląd z czasów, gdy odgrywała swoją historyczną rolę. Została pomalowana na szary kolor, powieszono na niej hasła, jakie wisiały w 1980 roku: „Proletariusze wszystkich krajów łączcie się” i „Dziękujemy za dobrą pracę” oraz metalowy order Sztandaru Pracy. Całości dopełniły obrazki z wizerunkami Matki Bożej i papieża Jana Pawła II. Pojawił się nawet napis: Stocznia Gdańska im. Lenina. Lenin jednak opuścił stocznię. Usunęli go członkowie miejscowej Solidarności. 

 

 

Między bramami numer 1 i numer 2 jest, nie mniej sławne od bramy, ogrodzenie. Przeskoczył je Lech Wałęsa. W tradycyjny sposób nie mógł wejść na teren stoczni, bo już w niej nie pracował.    

 

Nieopodal stoi niewielki budynek z czerwonej cegły, a w nim sławna sala BHP, w 1980 roku siedziba Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego. 31 sierpnia podpisano w niej porozumienia kończące strajk. Swoje podpisy złożyli Mieczysław Jagielski i Lech Wałęsa. Do historii przeszedł długopis przewodniczącego – plastikowy, czerwony, pokaźnych rozmiarów i ozdobiony wizerunkiem Jana Pawła II. Długopis stał się skarbem narodowym. Trafił do zbiorów klasztoru paulinów na Jasnej Górze.

 

Miejscem nielegalnych spotkań gdańskich opozycjonistów był kościół pw. świętej Brygidy. Ma on znacznie dłuższą historię niż ruch związkowy – pochodzi z XIV wieku. W 1300 roku w pobliżu stała niewielka kaplica pw. świętej Marii Magdaleny, w której wystawiono zwłoki świętej Brygidy przewożone z Rzymu do szwedzkiego miasta Vadstena. Czuwający przy nich ludzie doznali wielu łask. Postanowiono więc wybudować świętej kościół. Kilka wieków później upodobali go sobie stoczniowcy i działacze Solidarności. Schronienia i pomocy udzielał im ksiądz Henryk Jankowski, postać kontrowersyjna. W latach 80. zasłynął jako rzecznik i obrońca opozycjonistów i prześladowanych stoczniowców, potem jako biznesmen i politykier. Dziś ksiądz Jankowski dumnie kroczy na tle swojego kościoła.  

 

 

Zakończyłam swój szybki bieg przez gdańskie stulecia, ale to nie koniec zwiedzania. Została jeszcze Oliwa, według mnie najpiękniejsza dzielnica miasta: stare domy niezniszczone przez wojnę, ulice wyłożone kocimi łbami, a przede wszystkim cisza i spokój – turyści rzadko tu zaglądają. Jeśli jeszcze kiedykolwiek przyjadę do Gdańska, na pewno poświęcę jej więcej czasu. 

 

 

 

 

Oliwa przez wieki należała do cystersów, których opactwo powstało tu już na początku XII wieku. Przez dwa stulecia było jednym z najważniejszych klasztorów na Pomorzu i miejscem pochówku książąt pomorskich. W 1660 roku zawarto w nim pokój kończący potop szwedzki. Dziś we wnętrzach klasztoru znajduje się Muzeum Diecezjalne. Obok stoi pałac Opatów zaadaptowany na Galerię Sztuki Współczesnej Muzeum Narodowego. Muzeum przejęło też opacki spichlerz. 

 

 

 

Ale Oliwa to przede wszystkim katedra. Z zewnątrz nie sprawia wielkiego wrażenia, ale jej wnętrze kryje ogromny skarb – organy, dzieło życia Jana Wulffa z Ornety. Tworzył je przez dwadzieścia pięć lat. Był prowincjonalnym rzemieślnikiem, który przybył do opactwa, by naprawić zepsute organy. Jego ogromny talent dostrzegli przełożeni klasztoru i wysłali go na studia do Holandii. Wulff wstąpił do zakonu cystersów i przyjął imię Michał, dlatego nazwa instrumentu brzmi „organy brata Michała”. Organy mają sto dziesięć głosów i prawie osiem tysięcy piszczałek. Gdy Wulff je dokończył, były największymi organami nie tylko w Europie, ale też w całym świecie. Miałam przyjemność posłuchać, jak brzmią. 

 

Oliwskie opactwo otacza piękny park, w połowie grzecznie francuski, w połowie chaotycznie angielski.

 

 

 

 

To, że przy ulicy Polanki mieszka Lech Wałęsa, wiedzą prawie wszyscy, ale to, że na jej tyłach kryją się dwory – już nie. Dwory należały do zamożnych gdańskich rodów. W jednym z nich dzieciństwo spędził filozof Artur Schopenhauer, dziś jest tu zakład poprawczy. 

 

W innym dworze mieści się Centrum Ekumeniczne i klasztor sióstr brygidek. To nie dwór, to pałac otoczony pięknym rozległym parkiem. Do parku weszłam, pochodziłam, odpoczęłam i... powspominałam trzy dni w Trójmieście. 

 

• 
• 
• 
• 
• 
• 
•  

 

Podczas pisania tego artykułu, korzystałam z książek: 

 

S. Adamczak, K. Firlej-Adamczak, Pomniki, DeAgostini, Warszawa 2012.

K. Firlej-Adamczak, S. Adamczak, Pamiątki historyczne, DeAgostini, Warszawa 2013.

J. Friedrich, Gdańsk, seria „Miasta dla ciekawych”, Wiedza i Życie, Warszawa 2006. 

J. Markin, Gdańsk oraz Gdynia i Sopot, Wydawnictwo Pascal, Bielsko-Biała 2002. 

M. Sapała, Rekordy i ciekawostki, DeAgostini, Polska 2013.

Trójmiasto. Przewodnik kieszonkowy, Wydawnictwo Pascal, Bielsko-Biała 2006.

 

Oraz materiałów informacyjnych dostępnych w zwiedzanych obiektach.