We wstępie czytamy: „Pieśń towarzyszyła ludziom od dawna, podczas pracy i wypoczynku, w chwilach radosnych i smutnych, pozwalała zapomnieć o biedzie i niesprawiedliwości społecznej, budziła nadzieję na lepsze jutro. Książka […] jest zbiorem pieśni i piosenek śpiewanych na wsi podczas darcia piór, wicia wianków, wesel, a także bez specjalnej okazji, z potrzeby serca…”.  

 

ilustr. Bogusław Orliński

 

Tematyka pieśni jest różnorodna. Najczęstszym tematem jest miłość – motyw wszechobecny w każdej kulturze i każdej formie przekazu. Marzeniem wiejskiej dziewczyny było znalezienie odpowiedniego kawalera, a dążeniem chłopaka – znalezienie odpowiedniej panny. Układano więc o piosenki o zalotach, swatach, pójściem za głosem serca wbrew rozsądkowi i radom doświadczonej stryjny czy wujny. Śpiewano o miłości – tej spełnionej i tej nieszczęśliwej, a nawet grzesznej, zakazanej. Żeby pogrzeszyć, trzeba mieć z kim. Sprytne panny miały sposoby, by utrzymać wybranka: 

 

 

ilustr. Teresa Wilbik, Jolanta Marcolla

 

Inna dziewczyna, by zatrzymać kawalera, ucieka się do czynów haniebnych – truje własnego brata. Jednak na niewiele się to zdaje. Chłopak, obawiając się podobnego losu, odchodzi. Skromne, bogobojne panny zdają się na wolę Bożą: 

 

Żeby cię inna nie chciała. 

 

Ale i chłopcy wabią dziewczyny, szepczą przymilne, puste słowa: 

 

 

 

ilustr. Zbigniew Kołaczek

 

Choć nie wszyscy zwodzili fałszywymi obietnicami. Jeden z takich prostolinijnych chłopaków bez ogródek mówi kandydatce na żonę – nierobotnej cyganeczce: 

 

Jak łatwo się domyślić, konkurent został odrzucony – szczerość nie zawsze popłaca.

 

ilustr. Wanda Orlińska 

 

Grzeszna, zakazana miłość często miała opłakane skutki: Andzia, Kasia czy Marysia traciły „ruciany wianeczek”, pojawiało się nieślubne dziecko. Skrzywdzone dziewczyny często decydowały się na desperacki krok – samobójstwo. Choć czasami przed śmiercią wymierzały sprawiedliwość niewiernym kochankom. Tak zrobiła wzgardzona Cyganka Nanka. Zabiła panicza, który ją uwiódł, a potem:

 

 

 ilustr. Hanna Grodzka-Nowak, Katarzyna Stanny

 

Panny potrafiły też postraszyć zza grobu lub pokornie godziły się z losem: 

 

 

ilustr. Anna Sędziwy 

 

Czasami kosza dostawał Jasiunio, choć zdarzało się to bardzo rzadko. W ogóle twórcy piosnek byli łaskawsi dla chłopców. Dziewczyna ponosiła konsekwencje wspólnych figlów, cierpiała, płakała, a chłopak wymigiwał się od odpowiedzialności: 

 

 

Zdarzało się jednak, że miłość była szczęśliwa, lecz kochanków rozdzielała niespodziewana śmierć – oczywiście dziewczyny. 

 

 

Młodość i związane z nią porywy serca szybko mijają. Małżeństwo, do którego tak dążą wiejskie panny, nierzadko rozczarowuje:

 

 

Jedyną prawdziwą, szczerą miłością okazuje się ta matczyna: 

 

 

Czasami jednak matki brakowało. Sieroctwo, tęsknota za zmarłą mamą, skarga na zły los są częstymi motywami ludowych piosenek. Osierocony Maciuś, pasąc owce, na fujarce wygrywa swe żale. Dziewczynka z tytułowej piosenki na grobie matki skarży się na złą macochę. Osierocone dzieci pociechę często znajdują w wierze: 

 

 

 ilustr. Elżbieta Wasiuczyńska, Bogusław Orliński

 

U Boga szukają też wsparcia pozostawione same sobie, często napiętnowane przez wiejską społeczność samotne matki: 

 

 

 ilustr. Wanda Orlińska

 

Wojenka, na którą wyrusza Jasieńko na siwym koniku, z szabelką u boku, to kolejny częsty temat ludowych piosenek. W wielu przewijają się motywy pożegnania i powrotu do rodzinnej wsi, nie zawsze radosnego, gdyż czasami panna, znudzona czekaniem, oddaje serce innemu. Sprawiedliwości jednak staje się zadość i kara jej nie omija – swą niestałość przypłaca życiem. Podła dziewczyna, przecież chłopak z takim żalem się z nią rozstawał: 

 

 

 ilustr. Jowita Płoszajska, Krystyna Michałowska

 

Niektórzy mają jeszcze mniej szczęścia i do wsi rodzinnej w ogóle nie wracają – ranni padają …na wznak pod kaliny krzak. 

 

Wojna to nie tylko przeznaczenie wiejskich parobków. Do boju idzie też cesarska córka, która

 

 

Czyżby początki gender?    

 

 

 ilustr. Krystyna Michałowska, Krystyna Lipka-Sztarbałło

 

Starość – prawie nikogo nie ominie i nie zawsze jest pogodna. Sędziwy Jakub, oddawszy majątek synowi, zaczyna zawadzać: 

 

Kończąca ziemską drogę śmierć dotyka nie tylko starszych. Ludowi twórcy chętnie uśmiercali młode, niewinne dziewczyny: 

 

I żegnam, ach, bracia, was. 

 

 

ilustr. Jolanta Kolary, Aleksandra Michalska-Szwagierczak

 

W pieśniach ludowych pojawia się też inny motyw, równie popularny jak miłość czy śmierć – od czasu do czasu ogarniający każdego z nas żal za przemijającym czasem: 

 

 

 ilustr. Bartłomiej Kuźnicki, Małgorzata Sawicka-Woronowicz

To prawda, czas nieubłaganie pędzi do przodu. Wraz z jego upływem zachodzą zmiany. Żaden Janek Bohatyrowicz już nie zaśpiewa, wioząc snopki z pola. Nikt dziś nie drze piór, na weselach najczęściej słychać disco polo. Ludowe piosenki i przyśpiewki można usłyszeć na festynach folklorystycznych i imprezach organizowanych przez skanseny. Pieśni ludowe, będące częścią narodowej kultury, zanikają. Wielka to szkoda, gdyż były nie tylko formą rozrywki, lecz także nośnikiem prawd życiowych, źródłem wiedzy o wiejskiej społeczności, jej obyczajowości i sposobie myślenia. Tym większe słowa uznania należą się autorkom projektu i Krasnobrodzkiemu Domowi Kultury, który podjął się trudu utrwalenia choć kilkudziesięciu z nich. 

 

ilustr. Rafał Strent, Julian Bohdanowicz

 

Książka Tam za dworem, za jeziorem jest nie tylko zbiorem ludowych pieśni, lecz także katalogiem wystawy, na którą złożyły się prace powstałe podczas krasnobrodzkich środowiskowych spotkań twórczych. Od 1984 roku na Roztocze zjeżdżają znani polscy artyści plastycy, by dzielić się doświadczeniami, przemyśleniami i wspólnie tworzyć. Przez dwa ostatnie lata ich inspiracją były właśnie ludowe pieśni, piosenki i przyśpiewki. Zbiór Tam za dworem, za jeziorem jest jednocześnie świadectwem ostatniej wspólnej pracy polskich ilustratorów pod kierunkiem niedawno zmarłego profesora Janusza Stannego. Jego ilustracja zdobi okładkę książki. 

 

 

ilustr. Janusz Stanny

Dwudziestu dziewięciu artystów stworzyło prawie sto ilustracji, tak różnych, jak różne są pieśni, którym towarzyszą. Niektóre smutne, nastrojowe, inne zabawne, nawet frywolne. Są obrazy olejne, akwarelki, pastele i grafiki. Są rysunki czerpiące ze sztuki ludowej, przywodzące na myśl obrazki na szkle malowane, i prace nowoczesne. Jest porcelanowy talerzyk z ludowym wzorem, haftowana serwetka, gałgankowa wyklejanka. Są ilustracje przypominające papierowe wycinanki i naiwne dziecięce rysunki. Każda praca jest inna, ale wszystkie łączy jedno – radość tworzenia. 

  

ilustr. Artur Gołębiowski, Elżbieta Wasiuczyńska, Teresa Wilbik